Het Kenmerk van Niet-zelf

Samyutta Nikaya 22.59

Het Anatta-lakkhana Sutta is een van de eerste en meest invloedrijke toespraken van de Boeddha. Deze ‘Leer over het Kenmerk van Niet-zelf’ (Anatta) werd gegeven kort na zijn ontwaken, en is gericht aan de vijf monniken die hem al eerder vergezelden tijdens zijn zoektocht.

In dit sutta ontvouwt de Boeddha het inzicht dat geen van de vijf aspecten van onze ervaring (materiële vorm, gevoelstonen, herkenning, wilsuitingen en bewustzijn) kan worden beschouwd als een vaststaand ‘zelf’. Ze zijn veranderlijk, onderhevig aan lijden, en buiten onze controle. Daarom kunnen ze niet worden gezien als ‘ik’ of ‘mijn’. Als we ons identificeren met iets dat veranderlijk is en we niet onder controle hebben, leidt dit onvermijdelijk tot stress en lijden (dukkha).

Deze sutta is een fundamentele sutta binnen het boeddhisme en vormt een directe uitnodiging tot inzichtmeditatie (vipassana). Door dit onderricht grondig te bestuderen en te overdenken, kun je gaan zien hoe gehechtheid aan dat wat je ‘ik’ noemt in werkelijkheid de bron is van lijden. Het sutta biedt hiermee niet alleen een filosofisch perspectief, maar een praktische weg naar bevrijding.

De vertaling hieronder is bedoeld voor studie en meditatie, en sluit nauw aan bij de oorspronkelijke Pali-tekst. De vijf khandha’s zijn vertaald volgens de termen die we binnen ons meditatieonderwijs bij onze meditatie opleiding hanteren. Pali-termen zijn tussen haakjes toegevoegd ter ondersteuning van verdieping en herkenning.

Anatta-lakkhana Sutta in het Nederlands:

Zo heb ik gehoord.
Op een keer verbleef de Verhevene in Benares, in het Hertenpark bij Isipatana. Daar sprak hij de groep van vijf monniken als volgt aan:

“Monniken.”
“Ja, eerwaarde heer,” antwoordden zij.

De Verhevene zei:

“Monniken, materiële vorm (rūpa) is niet-zelf (anattā). Als materiële vorm zelf zou zijn, dan zou het niet tot lijden (dukkha) leiden, en men zou erover kunnen beschikken: ‘Laat mijn materiële vorm zo zijn, laat mijn materiële vorm niet zo zijn.’ Maar omdat materiële vorm niet-zelf is, leidt het tot lijden, en men kan er niet over beschikken: ‘Laat mijn materiële vorm zo zijn, laat mijn materiële vorm niet zo zijn.’

Monniken, gevoelstonen (vedanā) zijn niet-zelf…
Monniken, herkenning (saññā) is niet-zelf…
Monniken, wilsuitingen (saṅkhārā) zijn niet-zelf…

Monniken, bewustzijn (viññāṇa) is niet-zelf. Als bewustzijn zelf zou zijn, dan zou het niet tot lijden leiden, en men zou erover kunnen beschikken: ‘Laat mijn bewustzijn zo zijn, laat mijn bewustzijn niet zo zijn.’ Maar omdat bewustzijn niet-zelf is, leidt het tot lijden, en men kan er niet over beschikken: ‘Laat mijn bewustzijn zo zijn, laat mijn bewustzijn niet zo zijn.’

Wat denken jullie, monniken? Is materiële vorm (rūpa) blijvend of vergankelijk?”
“Vergankelijk, eerwaarde heer.”
“En is wat vergankelijk is, bevredigend of onbevredigend?”
“Onbevredigend, eerwaarde heer.”
“Is het passend om datgene wat vergankelijk is, wat onbevredigend is, en onderhevig aan verandering, te beschouwen als: ‘Dit is van mij, dit ben ik, dit is mijn zelf’?”
“Nee, eerwaarde heer.”

“Zijn gevoelstonen (vedanā) blijvend of vergankelijk?”
“Vergankelijk, eerwaarde heer.”
“… Bevredigend of onbevredigend?”
“Onbevredigend, eerwaarde heer.”
“… Passend om te beschouwen als: ‘Dit is van mij, dit ben ik, dit is mijn zelf’?”
“Nee, eerwaarde heer.”

“Is herkenning (saññā)…
Zijn wilsuitingen (saṅkhārā)…
Is bewustzijn (viññāṇa)… blijvend of vergankelijk?”
“Vergankelijk, eerwaarde heer.”
“… Bevredigend of onbevredigend?”
“Onbevredigend, eerwaarde heer.”
“… Passend om te beschouwen als: ‘Dit is van mij, dit ben ik, dit is mijn zelf’?”
“Nee, eerwaarde heer.”

“Daarom, monniken, welke materiële vorm (rūpa) dan ook, of die nu in het verleden, in de toekomst of in het heden is ontstaan, innerlijk of uiterlijk, grof of subtiel, minderwaardig of verheven, ver of nabij — men moet, met juiste wijsheid (paññā), deze zo beschouwen: ‘Dit is niet van mij, dit ben ik niet, dit is niet mijn zelf.’

Welke gevoelstonen (vedanā) dan ook…
Welke herkenning (saññā) dan ook…
Welke wilsuitingen (saṅkhārā) dan ook…

Welk bewustzijn (viññāṇa) dan ook, of dat nu in het verleden, de toekomst of het heden is ontstaan, innerlijk of uiterlijk, grof of subtiel, minderwaardig of verheven, ver of nabij — men moet, met juiste wijsheid, dit zo beschouwen: ‘Dit is niet van mij, dit ben ik niet, dit is niet mijn zelf.’

Wanneer, monniken, een edele leerling die dit onderricht heeft gehoord, op deze manier ziet, dan keert hij zich af van materiële vorm (rūpa), keert hij zich af van gevoelstonen (vedanā), keert hij zich af van herkenning (saññā), keert hij zich af van wilsuitingen (saṅkhārā), keert hij zich af van bewustzijn (viññāṇa).

Wanneer hij zich afkeert, dooft begeerte uit. Met het uitdoven van begeerte komt bevrijding (vimutti). Wanneer hij bevrijd is, is er het inzicht: ‘Ik ben bevrijd.’ Hij begrijpt: ‘Geboorte is vernietigd, het heilige leven is geleefd, wat gedaan moest worden is gedaan, er is niets meer wat verder nog moet komen.'”

Zo sprak de Verhevene. De monniken waren verheugd en stemden in met zijn woorden.

En tijdens deze uiteenzetting werden de geesten van de vijf monniken bevrijd van de bezoedelingen, door niet langer vast te houden.

 

Toelichting op deze sutta

De boodschap van het Anatta-lakkhana Sutta is zowel eenvoudig als radicaal. Wat wij gewoonlijk zien als ‘ik’ of ‘mij’ blijkt na onderzoek geen vaste kern te hebben. Onze gehechtheid aan lichamelijke vorm, gevoelens, gedachten en bewustzijn zelf (dat wat we vaak voor een ‘zelf’ aannemen) is vergankelijk, onbevredigend en zonder werkelijk eigenaarschap.

Voor beoefenaars op het pad van meditatie is dit inzicht geen abstracte theorie, maar een uitnodiging tot directe ervaring. Door meditatie, en vooral tijdens retraites, wordt het mogelijk om de khandha’s van binnenuit te onderzoeken en de bevrijdende werking van inzicht direct te ervaren.

Overzicht komende activiteiten