De begrippen neigingen, intenties en formaties nader onderzocht

Pali en Sanskriet woorden, worden vaak op verschillende manieren vertaald, uitgelegd en begrepen. Zo wordt op verschillende plekken het woord ‘intenties’ gebruikt, waar tegelijkertijd ook de volgende synoniemen worden gebruikt:

• Wilsuitingen
• Gedachten
• Formaties
• Neigingen
• Vastberadenheid
• Streven
• Motivatie
• Impuls
• Formaties
• Mentale concepten

 

Toch zitten er zeker wel accentverschillen in de synoniemen. Zo komt een ‘neiging’ of ‘impuls’ spontaan op. Dit gebeurt gewoon. Een ‘intentie’ (om dan wel iets bevorderlijk of niet-bevorderlijk te doen) kan ook spontaan opkomen, maar een intentie is over het algemeen iets wat we ons ook bewust kunnen voornemen. Bij ‘vastberadenheid’ of ‘streven’ zit er iets van discipline in om een intentie daadwerkelijk tot uiting te brengen.

Wilsuitingen zou je, naar mijn interpretatie, kunnen zien als het kenbaar maken van een neiging. Dus waar een neiging opkomt, maar je je nog wel kunt inhouden, en de neiging niet kenbaar hoeft te maken, maak je bij een wilsuiting dit wel kenbaar.  

Hoewel het woord ‘gedachten’ vrij vaak wordt gebruikt in relatie tot het Achtvoudige Pad en/of de Vijf Geledingen, vind ik gedachten een hele algemene vertaling. Gedachten komen ook gewoon op. Ze kunnen iets van een neiging, intentie of vastberadenheid in zich hebben. Maar dat hoeft niet. Waar de andere begrippen iets van een actiematigheid in zich hebben, zit dit niet per se in alle gedachten.

Het woord ‘formaties’ vraagt een meer uitgebreide uitleg omdat we dit woord over het algemeen niet in het dagelijks leven gebruiken. Formaties zijn geconditioneerde gedachten en/of gevoelens die opkomen na contact met een object. Dit wordt naast, dus niet synoniem aan, het woord perceptie gebruikt. Perceptie is het interpreteren van verschijnselen die binnenkomen via de zintuigen. Deze twee liggen dicht bij elkaar en dat kan ook verwarring geven. Het verschil zit er dan vooral in dat perceptie instant de directe ervaring interpreteert (in een concept vangt), en formatie iets is wat daarna ontstaat. Dus je ziet een persoon en je weet instant dat het ‘een vrouw is’. Dat is dan perceptie (conventioneel). Vervolgens krijg je daar bepaalde gevoelens en gedachten bij die leiden tot bepaalde gedachten, gevoelens en reacties. Bijvoorbeeld in contact komen met deze persoon doordat na de perceptie een prettige formatie ontstaat van waaruit een actie voortkomt. Of juist de actie er bij vandaan gaan, omdat er een onprettige formatie ontstaat van waaruit een andere actie voortkomt.

Of we die bepaalde actie ook daadwerkelijk ondernemen hangt af van of we opmerkzaam zijn of niet. Als we niet opmerkzaam zijn, zijn we reactief en zal de handeling één op één het gevolg zijn van de formatie. Zijn we wel opmerkzaam dan krijgen we een keuze. Hebben we de formatie om er bij weg te gaan, terwijl het bevorderlijk is om wel de verbinding aan te gaan, dan kunnen we vanuit wijsheid de keuze maken toch contact te maken.

Het woord intentie wordt genoemd in onder andere, niet uitsluitend, de volgende context:

• Als tweede aspect in het Achtvoudige Pad; ‘Juiste intentie’
• Als vierde geleding van de Vijf Khandhas (Analayo, Satipatthana, NL, 2012, p. 229)
• Bij het benoemen van ‘de intentie’ die voorafgaat aan een handeling in Vipassana meditatie (Sayadaw, Manual of Insight, 2016 P. 182)

In al deze drie gevallen wordt dus, soms, het woord intentie gebruikt en soms een ander woord zoals hierboven opgesomd.

Hoe ik het tot nu toe gebruik

Persoonlijk gebruik, al na jaren beoefening, in inmiddels het woord ‘intentie’ in de context van het Achtvoudige Pad. En het woord neiging gebruik ik zowel in het geval van de Vijf Khandhas als bij het benoemen in Vipassana (zowel in formele Vipassana meditatie als in het dagelijks leven).

In het geval van de Vijf Khandhas is het woord formaties misschien vollediger en daarmee passender, maar dat is niet een woord dat vaak wordt gebruikt en direct wordt begrepen. Daarom kies ik liever voor het woord neigingen in deze context.

Tot voor kort gebruikte ik bij het benoemen ook het woord ‘intenties’. Zo heb ik het geleerd van mijn eerste Vipassana leraar, Dingeman Boot. Dat hij het woord ‘intenties’ gebruikt is ook niet vreemd gezien dit woord ook in het Engels wordt gebruikt door Mahasi Sayadaw ‘intentions’. Over het algemeen wordt dit dan ook door Vipassana leraren in Nederland gebruikt, zoals het vermoedelijk is doorgegeven.
Sayadaw legt uit;

“When your mindfulness and concentration grow strong, you will be able to note the intention to walk or the intention to move before starting to walk or move. At that point you will come to personally and thoroughly understand that the intention to walk accurs first, and that as a result of this intention, a sequence of movements happens, and that as these movenents happens everywhere, all the physical phenomena that are called “body” move in separate little movements, arising and disappearing one after the other.”

En;

“One understands that the intention to walk arises. This (intention) causes movement (i.e., the air element) to arise. This movement causes intimation to arise. Because these movements happen everywhere, all the physical phenomena that are called “body” move in separate little movements to the intended place. This is called “walking” (Manual of Insight, P182).”

Maar dit is dus een nader onderzoek en ik ben zelf ook benieuwd of ik afhankelijk daarvan, hierna andere woorden in de verschillende context gebruik.

De traditionele Pali woorden

Om te onderzoeken of in de verschillende context ook iets anders wordt bedoeld heb ik gekeken naar de verschillende Pali woorden, hoe deze traditioneel in de betreffende context wordt gebruikt.

• Vijf Khanda’s: saṅkhāra
• Benoemen: cetanā
• Achtvoudige Pad: sammā-saṅkappa

Sankhara vs Cetena

Volgens de Abhidhamma is Cetana onderdeel van Cetasika. Cetasika (mentale factoren) is samen met Citta (bewustzijn) onderdeel van Nama (naam), ook wel hetgeen dat we ervaren (Van Gorkom N., Abhidhamma in daily life, 2000).

Sankhara bestaat uit zo’n 42 tot 50 of zelfs 51 cetasikas , waarvan cetana (inderdaad ook wel vertaald naar intenties) er één van is.

Opmerkelijk is dat perceptie ook als een cetasika wordt gezien. Misschien vandaar ook mijn eerdere veronderstelling dat de begrippen percepties en formaties zo dicht bij elkaar liggen dat het verwarring kan geven.

Naast dat cetana wordt vertaald naar intenties, wordt het ook wel vertaald naar wilsuitingen (Volition in het Engels). Dit is alsnog een te beperkte vertaling (zie paragraaf ‘nader te onderzoeken’) maar het is duidelijk dat in deze context intenties als onderdeel wordt gezien van formaties.

Hier zien we dus al een verschil in de oorspronkelijke woorden en de vertaling/begrip daarvan.

Intentie wordt hier dus gezien als één van de 42 tot 50 van de formaties (Sankhara), naast perceptie en bewustzijn. Om een idee te geven; andere formaties zijn bijvoorbeeld gevoel, opmerkzaamheid, verlangen, boosheid, trots, onwetendheid, slaperigheid, vertrouwen, energie, etc. Onder andere te onderverdelen in wat bevorderlijk en niet bevorderlijk is (op het pad naar bevrijding).  

Vanuit deze benadering zou het woord ‘intentie’ niet volledig zijn in de context van de Vijf Khandhas, als vertaling van het Pali woord Sankhara. Formaties is dan vollediger, waar intentie er één van is.  

Toch wordt het woord ‘wilsuitingen’ of ‘intenties’ wel gebruikt in de context van de Khandhas, waaronder door Bhikkhu Bodhi. In zijn geval kan het bijna niet anders dan een bewuste keuze zijn en wat blijkt, volgens zijn onderzoek is het oorspronkelijk (in het vroeg-boeddhisme) wel ‘intenties’ of ‘wilsuitingen’ en is het pas in latere tradities dat het overkoepelende begrip ‘formaties’ er van is gemaakt.

Wat ik hierbij nog graag wil weten is of neigingen misschien toch nog een betere vertaling zou zijn dan intenties. Dit is iets om later nog nader te onderzoeken.

Conclusie: Intenties en formaties kun je beiden gebruiken in de context van de Vijf Khandhas, afhankelijk vanuit welke traditie je spreekt.

Het is dus afhankelijk vanuit welke traditie je spreekt of je ‘intenties’ meer passend is, of dat ‘formaties’ meer passend is. Persoonlijk gebruik ik graag de woorden die (waarschijnlijk) het dichts staan bij hoe de Boeddha het zelf destijds heeft uitgelegd. Daarom gebruik ik zelf graag intenties of neigingen.

Gebruik je wel het woord formaties (zoals nu meestal gebruikt) wordt dus niet alleen intenties bedoelt, maar alle mentale constructies.

Conclusie: Neigingen bij het benoemen

Ik heb nog niet achterhaald naar welk Pali woord Mahasi Sayadaw verwijst in het geval van het Engelse woord ‘intentions’. Maar uit de context van waarin hij dit telkens weer gebruikt is ‘impuls of ‘neiging’ wellicht een beter woord dan ‘intentie’. Het gaat niet zozeer om een doordacht voornemen (kan wel), maar vooral om de impuls die aan iedere handeling voorafgaat. Die impuls komt vanzelf op. Naarmate je concentratie en opmerkzaamheid zich verdiepen (wat o.a. gebeurt tijdens langere tijd aangesloten Vipassana meditatie beoefening) ga je die neigingen haarscherp zien. Dan zie je dat een handeling niet vanzelf gebeurt, maar dat hier altijd een neiging of impuls aan vooraf gaat.

In de context van het benoemen zou ik dan eerder het woord ‘neiging’ gebruiken.

Bij loopmeditatie heb ik bijvoorbeeld ook geleerd om, voordat ik uitstap, dit te benoemen als ‘intentie om te gaan lopen’. Wat ook om een voornemen gaat. Het voornemen te gaan lopen. Maar als je nauwkeurig de basisinstructies van Mahasi Sayadaw leest, gaat het naar mijn interpretatie toch meer om neigingen. Een impuls die vanzelf opkomt voordat een handeling wordt uitgevoerd.

Sammā-saṅkappa

Bij het tweede aspect van het Achtvoudige Pad worden vaak de woorden Juiste intenties, Juiste gedachten, Juiste houding (attitude), Juiste motivatie en Juist streven gebruikt. Dit zijn toch ook weer woorden met een verschillende lading. Het traditionele woord in het Pali is Sammā-saṅkappa.

De uitleg binnen de context van het Achtvoudige pad is de intentie te hebben je te onthouden van niet-bevorderlijke gedachten/handelingen en bevorderlijke gedachten/handelingen op te laten komen en tot voltooiing te brengen.

Het Achtvoudige pad heeft enerzijds een chronologische volgorde en anderzijds zijn deze willekeurig. Vanuit de chronologische benadering is het logisch dat Juiste intentie na ‘wijsheid’ of ook wel ‘inzicht’ komt. Vanuit wijsheid of inzicht kunnen we een inschatting maken of dat een;

• neiging die op komt
• een intentie die we hebben
• of een gedachte die we hebben

bevorderlijk of niet-bevorderlijk is. Als we menen dat deze bevorderlijk is, kunnen we deze tot uiting laten komen wat resulteer in juist spreken of juist handelen. Maar (naar mijn idee) hoeft het niet alleen tot uiting te komen tot spreken of handelen, maar kan het ook in gedachten worden voltooid. Stel je voor; je hebt een gedachte over hoe je op dit moment meer liefdevolle vriendelijkheid (als staat van zijn) kunt ontwikkelen. Dan is dat een bevorderlijke gedachte, waarvan je kunt beslissen om deze gedachte voort te zetten, zonder dat dit tot een bepaalde actie hoeft te komen. Anderzijds, als je gedachten hebt over hoe je iemand iets aan kan doen, in de wetenschap dat je het niet echt gaat doen, kun je er voor kiezen om die gedachte te stoppen zodra je hier opmerkzaam op bent. Ook al zou die gedachte niet echt tot een bepaalde handeling komen. De gedachte op zich is niet-bevordelijk en hoewel het nooit tot een daad zou leiden, kun je kiezen bewust de gedachte te stoppen.

De reden dat ik dit zo uitgebreid toelicht is dat Sammā-saṅkappa dus ook wordt vertaald naar gedachten en dit ook correct kan zijn. Gedachten kunnen leiden naar nieuwe gedachten en als er opmerkzaamheid is, is er (min of meer) een keuze of we dat wel of niet laten gebeuren.

Maar Sammā-saṅkappa kan ook zonder gedachten opkomen. Het kan een neiging zijn om iets te zeggen of te doen, terwijl in je hoofd daar nog geen gedachten over zijn. Een reactieve opeen schakeling op basis van voorgaande condities. Bijvoorbeeld iemand haalt je al toeterend met 180 km per uur van rechts in terwijl hij jou daarbij afsnijdt. Misschien krijg je de neiging om te toeteren, te vloeken of je middelvinger op te steken. Maar zonder dat je hier over nadenkt hou je je in. Vanuit wijsheid dat het niet bevorderlijk is. In de tijd dat het gebeurd, je de impuls voelt, en besluit om niet op die impuls in te gaan is er mogelijk geen enkele gedachte opgekomen.

Conclusie: Juiste intentie bij het Achtvoudige Pad

Sammā-saṅkappa vraagt dan eigenlijk meer een verzamelwoord waar intenties, gedachten en neigingen allemaal onder vallen. Zover ik weet is er niet echt een overkoepeld woord hiervoor, of je komt hiervoor ook weer op ‘formaties’ uit, wat eigenlijk nooit in deze context wordt gebruikt. Het bevat binnen het Achtvoudige Pad overigens ook een actieve component binnen het Achtvoudige Pad. Namelijk het onderscheidingsvermogen of het Juist of Onjuist (of bevorderlijk/niet-bevordelijk) is. En of we het een vervolg geven, of juist niet. Hoewel dit misschien eerder onder Juiste inspanning (het 6e aspect van het Achtvoudige Pad) valt.
Je zou namelijk ook kunnen zeggen dat meer ‘bevorderlijke intenties’ of ‘heilzame intenties’ spontaan geboren worden naarmate wijsheid wordt ontwikkeld (door meditatie en bewust doorlopen van het Achtvoudige Pad). De intenties die opkmen zijn op die manier ook geconditioneerde constructies van de geest (je zou kunnen zeggen Karma)

Als ik moet kiezen uit neigingen, gedachten, motivatie, intentie, houding en streven, kies is toch graag voor het woord intentie. Het voornemen om iets te gaan doen.

Nader onderzoek te doen

Dit onderzoek is nog niet af. Er zijn voor mij nog vragen als;

– Hoe worden deze begrippen door verschillende scholen in Mahayana tradities vertaald? Ik heb mij vooral geconcentreerd op Theravada boeddhisme en wat daaraan vooraf is gegaan.

– Naar welke Pali woorden refereert Mahasi Sayadaw? Op blz. 182 van Manual of Insight verwijst hij naar commentaar op de Digha Nikaya.

– Volgens Nina Van Gorkom is de vertaling van Cetana naar ‘volition’ of ‘wilsuiting’ of ‘intentie’ te beperkt ten opzichte van de oorspronkelijke betekenis.  Cetana gaat namelijk samen bij iedere vorm van bewustzijn. Ook als we slapen. 

Voorlopige conclusie: te gebruiken begrippen

Er is dus nog meer te onderzoeken, maar dit is de voorlopige conclusie (voor mij persoonlijk):

• In het geval van de Khanda’s is oorspronkelijk ‘intenties’ (of wilsuitingen) het meest passende woord.
  In latere tradities is dit gewijzigd naar ‘formaties’. Het is dus afhankelijk vanuit welke traditie je spreekt, welk woord je gebruikt.
• In het geval van het Achtvoudige Pad valt zeker nog nader onderzoek te doen, maar voorlopig lijkt ‘Juiste intentie’ het meest passend.
• In het geval van benoemen is het interessant het oorspronkelijke Pali woord nog te onderzoeken, maar kijkend naar de instructies van Mahasi Sayadaw lijkt het vooral om ‘neigingen’ te gaan. Dus niet altijd een bewust voornemen. Waardoor neigingen misschien meer passend is te gebruiken, dan intenties.

Aanvullende relevante informatie:

Cetana…is het mentale aspect dat betrokken is bij de verwezenlijking van een doel, dat wil zeggen, het conatieve of wilsaspect van cognitie. Het wordt daarom vertaald als wilskracht. De Commentaren leggen uit dat cetana zijn bijbehorende mentale factoren organiseert bij het handelen op het object. Zijn kenmerk is de staat van willen, zijn functie is het accumuleren van (karma), en zijn manifestatie is coördinatie. Zijn onmiddellijke oorzaak zijn de bijbehorende toestanden. Net zoals een hoofdstudent zijn eigen les reciteert en ook de andere studenten hun eigen lessen laat reciteren, zo stelt wilskracht, wanneer het begint te werken op zijn object, de bijbehorende toestanden in staat om ook hun taken uit te voeren. Wilskracht is de meest significante mentale factor bij het genereren van karma, aangezien het wilskracht is die de ethische kwaliteit van de handeling bepaalt.

 

Overzicht komende activiteiten