Wat is Verlichting volgens Boeddhisme? 4 stappen naar ontwaken

Er zijn vele definities en omschrijvingen van Verlichting met de hoofdletter V. Zo zijn er mensen die zichzelf en anderen Verlicht noemen als zij weten dat zij ‘het gewaarzijn zijn’. Anderen geven aan dat je Verlicht bent als je een eenheidservaring hebt gehad en daaruit het inzicht hebt gehaald dat alles één is; nonduaal. In het vroeg boeddhisme hanteren ze een andere definitie voor iemand die volledige Verlichting heeft bereikt, ook wel Arahantschap genoemd. Dat gaat een stuk verder dan ‘weten’. Een Arahant, iemand die volledige Verlichting (nibbana) heeft bereikt, is vrij van gehechtheid aan meditatieve absorptie met vorm, vrij van gehechtheid aan absorptie zonder vorm, vrij van zelfbehagen, onrust en onwetendheid.

Het verschil tussen een Boeddha en Arahant is dat een Boeddha uit zichzelf Verlichting heeft bereikt, en een Arahant met behulp van een leraar.

“Wat nibbana werkelijk impliceert, is dat het uit onwetendheid voortvloeiende geloof in een substantieel zelf is vernietigd, een ‘vernietiging’ die al bij stroombetreding (zie hieronder) heeft plaatsgevonden. Bij volledig ontwaken worden ten slotte de allersubtielste sporen van vasthouden aan een zelfbeleving voorgoed ‘vernietigd’, wat niet meer is dan een negatieve uitdrukkingswijze van de vrijheid die men door realisatie verwerft. Volledig ontwaakt tot de realiteit van zelfloosheid is de arahant inderdaad vrij – als een vogel in de lucht, zonder sporen na te laten.” (1)

Verschil Verlichting in boeddhisme en non-duale tradities

Verlichting volgens het vroeg boeddhisme (nibbana) verschilt met de eerdere opvattingen uit die tijd, zoals de non-dualistische tradities en religies, die stellen subject en object samensmelten. Zoals in traditionele Vedanta waar wordt gesteld dat Atman en Brahman niet-twee zijn (Advaita). “Nibbana impliceert echter het volledig opgeven van zowel subject als object, en geen versmelting van die twee. Zo’n ervaring doet zich voor als een ‘ontsnapping’ uit het domein van de waarneming. Nibbana maakt in zoverre deel uit van het non-dualisme dat het geen tegengestelde heeft, maar het neemt niet weg dat een nibbana-ervaring elke belevenis van een-zijn of eenheid verre overstijgt.” (1)

De vier niveaus van (of naar) Verlichting

Er wordt onderscheid gemaakt in vier niveaus van Verlichting (2). Misschien kun je beter stellen dat er vier stappen zijn die leiden tot werkelijke Verlichting omdat je bij de eerste drie niet echt volledig Verlicht bent.

1. Een stroombetreder is bevrijd van:
   1. Het idee dat er een kern, een zelf of ziel te vinden is in de Vijf Khanda’s
   2. Gehechtheid aan rituelen
   3. Twijfel over de dhamma (de leer van de Boeddha)
2. Een eenmaal-terugkeerder heeft sterk verzwakt:
   1. Zintuiglijk verlangen
   2. Afkeer/Weerstand
3. Een niet-meer-terugkeerder is helemaal vrij van:
   1. Zintuiglijk verlangen
   2. Afkeer/Weerstand
4. Een Verlichte (Arahant) is helemaal vrij van:
   1. Gehechtheid aan meditatieve absorptie met vorm
   2. Gehechtheid aan absorptie zonder vorm
   3. Zelfbehagen
   4. Onrust
   5. Onwetendheid.

Voor een niet-Verlichte is het onbekend hoe het is om Verlicht te zijn

Hoewel wordt omschreven dat een Arahant volledig bevrijd is van wat hier boven is opgesomd, is er nog veel open over hoe het is om Verlicht te zijn. De boeddha weigerde ook regelmatig om hier op te antwoorden als iemand daar naar vroeg. Mogelijk omdat het toch niet te begrijpen is voor iemand dit zelf (nog) niet Verlicht is. Maar in ieder geval, zoals de Boeddha zelf aangaf, omdat het definiëren van Verlichting voer voor discussie is. En discussie leidt tot dukkha (stress en lijden). Zoals, wat gebeurd er met een boeddha (of arahant) na het overlijden? De boeddha weigerde hier een antwoord op te geven.

Toch wordt in bepaalde Sutta’s (met name Udana, met meer spontane uitlatingen van de Boeddha) toch verwezen naar deze staat van Zijn. Zoals

“Monniken, er bestaat een sfeer waarin geen vastheid, samenhang, warmte of beweging is; deze sfeer gaat voorbij aan oneindige ruimte en leegte. Niet in deze wereld, niet in een wereld daarbuiten, noch beide. Ik zeg het je monniken, daar is geen komen, geen gaan, geen blijven, geen wegvallen en geen opkomen. Dat is er zeker, zonder ondersteuning, niet-functionerend, objectloos.”

Zoals Bikkhu Analayo en andere boeddhistisch geleerde onderschrijven gaat dit ver voorbij aan eenheidservaringen

“Zolang er een subtiel gewaarzijn is van ergens, iets of iemand, is er nog geen ervaring van nibbana.” (1)

—

In het boek dat ik aan het schrijven ben (verwachte publicatie 2023 / 2024) heb ik ook een hoofdstuk geweid aan het vinden van ‘berusting in het niet weten’. Dat geldt met name ook voor dergelijke thema’s.

 

Gebruikte bronnen:
(1) Bhikkhu Analayo, Satipatthana – de directe weg naar bevrijding
(2) https://en.wikipedia.org/wiki/Four_stages_of_awakening

Overzicht komende activiteiten