Tegengiften voor Gehechtheid, Verlangen en Hebzucht

Hoe kunnen we loskomen van vormen van gehechtheid, verlangen en hebzucht? In dit artikel ga ik in op de kwaliteiten van loslaten en het ontwikkelen van vrijgevigheid.

In het Boeddhisme luidt de Eerste Nobele Waarheid dat er Dukkha is. Dukkha is een Pali woord en wordt vaak vertaald naar lijden. Nu is het zo dat dit niet helemaal een fijne vertaling is, zoals vaker bij vertalingen uit ondermeer het Pali en het Sanskriet. Er is niet één passend woord voor, maar met Dukkha wordt niet alleen grote vormen van lijden bedoeld, maar ook kleinere ongemakken, stress en andere moeilijkheden.

De Tweede Nobele Waarheid is dat Dukkha voortkomt uit verlangen, afkeer en onwetendheid. Ook wel de drie vergiften genoemd. De Derde Nobele Waarheid is dat er een einde aan Dukkha mogelijk is en De Vierde Nobele Waarheid is dat dit mogelijk is door middel van het Achtvoudige pad. In dit artikel ga ik vooral in op de oorzaken van Dukkha en dan met name op Verlangen en de tegengiften hiervoor.

Verlangen

Met verlangen als bron van Dukkha wordt vooral gehechtheid en hunkering (onder andere hebzucht) bedoeld.

Gehechtheid
Je kunt je waarschijnlijk wel voorstellen dat als je ergens aan vast wilt houden dat bij je weggaat dat dit tot een vorm van frictie leidt. De gehechtheid leidt dan tot een vorm van lijden. Hetzelfde geldt voor dingen waaraan je gehecht was die reeds bij je vandaan zijn gegaan.

De uitdaging bij prettige situaties is ‘genieten’ van hoe het is, in de wetenschap dat het weer gaat veranderen en daar o.k. mee zijn.

Hunkering
Hetzelfde geldt voor dingen willen hebben die er (nog) niet zijn. Stel dat je iets heel graag wilt, maar het lukt niet of het gaat niet zo snel als je zou willen, dat dit ook leidt tot een vorm van frictie. Hebzucht is ook een vorm van hunkering. Op mondiaal niveau is het duidelijk hoe hebzucht leidt tot conflicten en zelfs oorlogen die hierdoor ontstaan. Maar ook in onze eigen relaties kunnen we dit terugzien. Denk aan het immer smachten naar meer. Dit geldt niet alleen voor meer materialistische dingen, maar ook naar meer comfort. Als er lijden is door het uitreiken naar iets, betekent dit dat er ontevredenheid is over hoe het NU is.

De uitdaging is het te nemen zoals het NU is, terwijl je vanuit wijsheid en liefde wel kunt handelen naar andere (meer bevorderlijke?) omstandigheden.

Afkeer

Afkeer, of ook wel weerstanden, is net als verlangen ook een bron van Dukkha. In feite is afkeer de andere kant van dezelfde medaille. Weerstand is het verlangen dat het anders is dan hoe het is. Weerstand is dus eigenlijk een verkapte vorm van verlangen. In feite is het zo dat als je bij jezelf opmerkt dat je te maken hebt met irritatie, frustratie, stress, boosheid, etc. dat je bij jezelf na kunt gaan wel verlangen hieronder ligt. Je kunt er vanuit gaan dat er altijd een vorm van verlangen onder ligt. Alleen al hierin inzicht krijgen kan ons lijden al verlichten.

Toen ik afgelopen maandag sprak over dat ‘het doel van meditatie is ons te zuiveren van weerstanden’ om zo ‘het lijden’ te verminderen of zelfs misschien ons er helemaal van te bevrijden, vroeg iemand mij of dit inderdaad ook het doel in het leven is. Hij gaf aan dat we door ons lijden en onze ongemakken/problemen juist kunnen groeien.
Daar heeft hij helemaal gelijk in, maar wat bedoelen we met groeien? Vanuit Boeddhistisch perspectief kunnen we hierin groeien door er anders mee om te gaan.
Het is daarbij belangrijk om onderscheid te maken tussen ‘Pijn’ en ‘Lijden’. Pijn is niet te voorkomen, maar lijden wel. In het Boeddhisme wordt ook wel gesproken over dat lijden de tweede pijl is die we op ons afschieten. Vormen van pijn overkomen ons. Denk bij fysieke pijn doordat we onze teen stoten of, in meer ernstige vorm, een ongeluk krijgen of ziek worden. Deze fysieke pijn is niet te voorkomen. Iedereen krijgt ermee te maken en we kunnen ons daarvan ook niet bevrijden. De tweede pijl is echter de weerstand die we hebben op de (onprettige) gebeurtenis. Weerstand is het niet accepteren hoe het is. In het geval van een ongeluk kan dit zich bijvoorbeeld uitdrukken in gedachten als ‘ik zou volgende week de marathon lopen en nu kan dit niet en ik heb hier zo hard na toegewerkt’, ‘hoe moet ik nu voor mijn gezin zorgen’, ‘ik ben de schuldige in het ongeluk, wat zullen ze wel niet van mij vinden’, etc.

Het gaat er dus niet om pijn te vermijden, maar juist om hier anders mee om te gaan. Daar is in feite het hele meditatieproces dan ook op gericht. Om een milde, compassie volle houding te ontwikkelen bij de onprettigheden en uitdagingen die we onvermijdelijk tegenkomen, in plaats van dat we er weerstand tegen hebben. Weerstand drukt zich altijd uit in vormen van lijden zoals stress, boosheid, verdriet, etc. Mochten deze weerstanden zich aandienen, is het ook weer de uitdaging om dáár weer een begripvolle, liefdevolle houding naar te ontwikkelen. Het is echt niet zo dat we (zomaar) vrij zijn van stress, boosheid en verdriet en deze emoties mogen er ook zijn.

Het is de uitdaging om je dan niet te identificeren met deze emoties en ook hier een milde houding naar te ontwikkelen.

Vormen van loslaten als tegengif voor gehechtheid

Accepteren hoe het is

Hoe zeer we ook willen dat het anders is dan het is, het verandert het huidige moment niet. Weerstand tegen wat er is, is dan ook zinloos. We laten onze gehechtheden en verlangens los zodra we werkelijk kunnen accepteren wat er is en van daaruit handelen met overgave.

Het gaat dus over hoe ik ook wel stel een vorm van ‘actieve acceptatie’. Het betekent niet je zomaar overal bij neerleggen. Dat zou een passieve vorm van acceptatie zijn. Maar het gaat over accepteren hoe het nu is, aanvaarden hoe het in de toekomst uitpakt, terwijl je wel telkens een stap zet vanuit hoe jij denkt wat verstandig is om te doen.

De controle loslaten

Ondanks onze drang naar controle moeten we aanvaarden dat we niet alles kunnen controleren. Als we de controle loslaten kunnen we leven vanuit overgave. We denken bij de dingen die gebeuren niet in termen van goed en fout, maar nemen de dingen zijn zoals ze zijn. Sommige mensen denken dat de stress, frustratie en ander vormen van lijden ze helpen om dingen gedaan te krijgen. Dan willen ze de stress en frustratie vasthouden omdat ze denken dat het ze helpt. Dat zijn vaak ook de mensen die veel mopperen of chronische stress ervaren. Zij willen de stress niet loslaten omdat ze denken dat het ze dient. Terwijl als ze de deze overtuiging zouden loslaten ze misschien wel veel effectiever zouden zijn doordat als je ontspannen bent je het geheel beter kunt overzien en je creatiever kunt denken. Bovendien betekent ‘het leven nemen zoals het zich ontvouwt’ niet dat je je niet een keer kwaad kunt maken. Soms helpt het om snel iets op gang te krijgen, om iets om te buigen. Maar laat het een bewuste keuze zijn terwijl je het nog steeds doet vanuit overgave. Je doet wat mogelijk is, terwijl je het neemt zoals het komt. 

Vanuit acceptatie kunnen we ontspannen handelen op een wijze die wij bevorderlijk achten. Handelen wijsheid en vriendelijkheid.

Begrip ontwikkelen voor onszelf en anderen

Als we oordelen over onszelf of anderen komt dat voort uit gebrek van begrip. Iedereen handelt wel eens, of eigenlijk wel regelmatig vanuit onbekwaamheid en onwetendheid. Zie ook de leercirkel van bekwaamheid. De mate dat iemand nog onwetend en onbekwaam is, bepaald de mate waarin iemand bevorderlijk of juist niet bevorderlijk handelt. Met onwetendheid bedoelen we niet weten welke handelingen leiden tot meer lijden, en welke handelingen leiden tot minder lijden. Wijsheid is de tegengif bij onwetendheid. Met onbekwaamheid bedoelen we dat we diep van binnen misschien wel weten wat bevorderlijk en niet bevorderlijk is, maar dat het ons niet altijd lukt daar naar te handelen. Als we het wel weten en het toch niet lukt om bevorderlijk te handelen zijn we bewust onbekwaam. Als we ook niet weten wat bevorderlijk is om te doen, zijn we onbewust onbekwaam.

Maar wat belangrijk is, is te beseffen dat we het in beide gevallen niet kunnen afdwingen. Bij onszelf kunnen we de voorwaarden scheppen voor meer wijsheid en meer bevorderlijk handelen in de toekomst, maar we kunnen er in feite niets aan doen als we in het verleden onbekwaam hebben gehandeld. Zo kunnen we de voorwaarden scheppen voor meer wijsheid door te mediteren en we kunnen de intentie zetten om meer bevorderlijk te handelen. Ervaring geeft ons keer op keer de kans om hiermee te oefenen. 

Maar als we in het verleden onbekwaam hebben gehandeld kunnen we hier niets aan doen. De onbekwame handeling is de uitkomst van voorwaardelijk bestaan. Als jijzelf of een ander op een niet bevorderlijke wijze handelt, besef dan dat hier van alles aan ten grondslag ligt wat we niet weten. Zeker bij een ander niet. Soms kunnen we een duidelijke relatie zien bij iets wat in het verleden plaats heeft gevonden en het huidige gedrag. Zoals een collega die totaal niet bevorderlijk communiceert doordat hij nooit de verantwoordelijkheid op zich neemt als er iets fout is gegaan, nukkig reageert en wegloopt bij moeilijke gesprekken. Misschien irriteer je je daaraan en heb je hier een oordeel over. Totdat hij je in vertrouwen vertelt dat hij het zelf ook heel vervelend vindt. Hij wou graag dat hij ook meer open kon zijn en niet zo nukkig zou reageren. Hij probeert het steeds maar het lukt maar niet. Het gedrag komt voort uit een moeilijke jeugd waarbij hij met mentaal en fysiek geweld te maken had als hij iets fout had gedaan in de ogen van zijn vader. 

Nadat hij dit in vertrouwen met je heeft medegedeeld heb je wellicht meer begrip als hij weer eens niet de verantwoordelijkheid op zich neemt als er iets is fout gegaan. In dit geval is er dus een duidelijke relatie tussen onbekwaam gedrag en één van de oorzaken daarvan die hier een grote invloed op uitoefenen. Dit is iets waar veel hedentendaagse psychologen zich mee bezig houden om zo ook meer inzicht en begrip te krijgen in je eigen gedrag. In dit geval gaat het meer om een radicaal begrip. Begrip dat je er niets aan kon doen dat je zo hebt gehandeld, omdat dit een uitkomst is van alles wat eraan vooraf is gegaan. Zonder te hoeven te weten wat dit dan allemaal was en te beseffen dat het een dermate complex web is om het ook exact te kunnen weten. Dat wil niet zeggen dat we alles maar goedkeuren en geen eigen verantwoordelijkheid hebben, maar wel dat we onszelf bevrijden van het lijden voortkomend uit oordelen zoals frustratie, verdriet en boosheid.

Beseffen dat iedereen handelt vanuit onwetendheid en onbekwaamheid geeft begrip voor zowel ons eigen handelen als dat van een ander.

Uitdagingen hoor bij het leven

Zoals gesteld is pijn onvermijdelijk en lijden optioneel. Inzien dat uitdagingen bij het leven horen is een vorm van acceptatie. Soms hebben we geen realistisch beeld van de werkelijkheid. Iedereen heeft te maken met onprettige situaties en uitdagingen. Niemand uitgezonderd. Iedereen heeft te maken met ziekte, ouderdom, het verlies van naasten en andere uitdagingen. Het helpt om het dan minder persoonlijk te maken en het in het grotere perspectief te zetten. Het is onderdeel van ons menszijn.

Vrijgevigheid als tegengift voor hunkering en hebzucht

Het ontwikkelen van vrijgevigheid is een tegengift voor hebzucht. Dit laat zich wellicht goed uitleggen door middel van een voorbeeld:

Ik mij nog herinneren dat ik vorig jaar met mijn oudste dochter taart ging halen bij een lokale bakker in Neede. We stonden daar op de camping en mijn dochter werd tijdens deze vakantie vijf jaar. We hadden veel taart nodig, want naast dat er familie en bekenden op bezoek kwamen, stonden we op een groot veld met allemaal kinderen die natuurlijk ook graag een stukje taart willen hebben. Toen ik de prijzen bij de taarten in de vitrines zag staan schrok ik mij een hoedje en ervaarde ik weerstand omdat ik het veel geld vond voor iets waar ik eigenlijk niet echt achter sta. We proberen onze kinderen namelijk voor een groot deel suikervrij op te voeden, zolang dat nog mogelijk is. Ik merkte deze gedachten op en voelde de spanning in mijn kaken en de rest van mijn lichaam. Ik besefte welke gedachten, voortkomend uit gehechtheid, tot deze onnodige stress en andere weerstanden leidden. Ik besloot er gedachten vanuit vrijgevigheid tegenover te zetten.

Ik keek de vriendelijke bakkersvrouw aan en besefte mij dat door de taart te kopen zij haar werk kan doen. Mogelijk heeft ze een gezin en kan ze daardoor ook haar kinderen voorzien in hun levensonderhoud. Naast de bakkersvrouw was er ook nog een andere medewerker, die natuurlijk ook betaald moet worden zodat hij ook in zijn levensonderhoud kan voorzien. Toen dacht ik aan de tot stand komen van de taart, vanuit het perspectief van afhankelijk ontstaan. Los van indirecte invloed, wie hebben er mogelijk directe invloed gehad tot de totstandkoming van deze taart. De vrachtwagenchauffeur die de ingrediënten komt brengen. De mensen die er voor zorgen dat graan tot bloem wordt gemaakt. De boer en arbeiders op het land die het graan verbouwen. De toeleveranciers van de machines en andere middelen die worden gebruikt om het graan te verbouwen. De families van de boer, de arbeiders en toeleveranciers…

En wat dacht je van al die mensen die een stuk taart krijgen? Het bezoek, de kinderen op de camping. En als kers op de taart, de glimlach van mijn dochter die in de belangstelling staat bij het uitdelen van de taart. Dus ook haar vreugde door vrijgevig te zijn.

Door er zo vanuit vrijgevigheid naar te kijken, in plaats vanuit hebzucht, ben ik met een heel ander gevoel de winkel uitgestapt.

Beluister ook deze geleide meditatie gericht op het verminderen van gehechtheid:

Of deze geleide meditatie gericht op loslaten:

Overzicht komende activiteiten