fbpx
de 5 hindernissen bij meditatie

DE VIJF HINDERNISSEN (bij meditatie en in het dagelijks leven)

De Vijf hindernissen, zoals geformuleerd in het Boeddhisme, kunnen sterke krachten zijn en treden bij iedereen op. Zowel tijdens het meditatieproces als in het dagelijks leven. De vijf hindernissen worden ook wel de vijf ‘bedekkingen’ of ‘overschaduwingen’ genoemd. De hindernissen overschaduwen namelijk onder meer helderheid, concentratie, mindfulness (aandachtigheid) en juist inzicht (verlichtingsfactoren). Ze verhinderen daarmee een juiste/bevorderlijke werking van de mind en daarmee verhinderen ze de dingen te zien zoals ze werkelijk zijn.

De vijf hindernissen zijn:

  1. zintuiglijk verlangen of hebzucht
  2. afkeer
  3. sufheid of apathie
  4. rusteloosheid of gepieker
  5. twijfel

De vijf hindernissen treden bij de meeste mensen regelmatig op tijdens de meditatie. Ook bij ervaren meditatie-beoefenaars. Probeer dit te zien als een mooie gelegenheid om hiermee te oefenen, in plaats van iets waar je (direct) vanaf moet. Neem er de tijd voor om het te onderzoeken. Naarmate je er voldoende mee beoefend raakt herken je de hindernissen ook steeds beter in het dagelijks leven en kun je het hetgeen dat je hebt beoefend ook toepassen. Hoewel we de hindernissen niet moeten zien als iets waar we direct vanaf moeten, is het wel bevorderlijk voor het bewustwordingsproces om de invloeden van deze hindernissen leren te weerstaan. Als we inzicht krijgen in hoe de hindernissen ontstaan, kunnen we iets doen aan de voorwaarden waardoor deze minder vaak opkomen. Ook kunnen we behendig raken in het doen oplossen van de hindernissen. Dat heeft binnen vipassana meditatie vooral te maken met het ontwikkelen van een andere houding naar de hindernissen, en niet zozeer door geforceerd iets te doen. Dat gaat niet altijd even snel, soms hebben we gewoon een hele meditatiesessie lang te maken met een hindernis, of meerdere hindernissen tegelijkertijd. In die gevallen zijn er toch een aantal ‘trucjes’ die je kunt toepassen welke hieronder verder zijn uitgewerkt.


Coach Opleiding

Hoe je met de hindernissen omgaat verschilt ook wel een beetje met welke meditatie vorm je beoefend. Als je Mahasi Sayadaw vipassana beoefend, dan is het niet de bedoeling om iets te veranderen, behalve het afstemmen van de Juiste inspanning en Juiste aandacht. Deze vipassana methode is namelijk gebaseerd op de Satipatthana Sutta waar dit zo wordt omschreven. Maar in andere sutta’s rijkt de boeddha toch wel een aantal praktische methoden aan om de hindernissen te doen oplossen.

Eigenlijk zijn er overigens zeven hindernissen, maar sufheid en apathie hebben veel overeenkomsten, en rusteloosheid en gepieker ook. Daarom wordt er meestal gesproken over de Vijf Hindernissen.

Het onderzoeken van de hindernissen

Traditionele beschouwing

Hoewel we door juist inzicht en de juiste inspanning de voorwaarden scheppen om een hindernissen minder sterk te maken, en uiteindelijk deze doen verdwijnen, is het belangrijk om geen weerstand tegen de aanwezigheid van een hindernis te hebben. Doe niet je best om van een hindernis af te komen. Van een weerstand af willen is al een vorm van verzet.


Meditatie Opleiding

Het gaat er in eerste instantie om, om opmerkzaam te zijn op de aanwezigheid of afwezigheid van een hindernis. Dat je de aanwezigheid van en hindernis aanvaart en dat je de hindernis vervolgens beschouwend onderzoekt om inzichten te krijgen (met name in het afhankelijk ontstaan ervan) en dat je hiermee een ‘heilzame relatie’ aangaat. Leer hier het artikel waarin dieper wordt ingegaan op de oorspronkelijke instructies voor het beschouwen van de hindernissen, zoals vermeld in de Satipatthana Sutta M10.

Tijdens de meditatie proberen we vooral inzicht in de hindernissen te krijgen. Een belangrijk inzicht welke we hierbij steeds duidelijker willen doorgronden is de voorwaardelijkheid van de verschijnselen. Het onderling afhankelijk ontstaan.
Als beschouwend onderzoek echt niet lukt, dan is het ook o.k. om met aandacht een vorm van meer rationeel onderzoek toe te passen. Tijdens de beschouwing kun je hiertoe inzicht krijgen met de volgende vragen; Wat kun je opmerken in je mind/geest? Wat kun je opmerken in je lichaam? Wat zou je aandacht vragen als de hindernis er niet zou zijn (gezien hindernissen ook een strategie van het Ego kunnen zijn om je aandacht ergens vanaf te houden)?  Wanneer treedt de hindernis op? Wanneer verdwijnt de hindernis weer? Wat overschaduwd de hindernis? Ligt er een vorm van gehechtheid, verlangen of weerstand aan ten grondslag? Etc.

Het is voor jezelf interessant welke hindernis vaak terug komt in de meditatie. Ga dan voor jezelf eens na of er een verband is met het dagelijks leven. Hoe manifesteert deze hindernis zich daar?

De Vijf hindernissen zijn een onderdeel van de ‘Mentale objecten’ (Dhammas). Volgens het Satipatthana Sutta zijn de Mentale objecten, ook wel Mentale constructies, één van de vier velden waar je opmerkzaam op kunt zijn.

T.O.R.H. methode

Wanneer je helemaal in beslag bent genomen door één van de vijf hindernissen, kun je onder andere de T.O.R.H. methode toepassen. Deze methode heb ik ontwikkeld op basis van de boeddhistische Vipassana-meditatie beoefening in combinatie met boeddhistische reflectie. 

T.O.R.H. staat voor de volgende stappen:

  • Toelaten: Actieve acceptatie van wat er is
  • Ontleden: Benoemen en de identificatie loslaten
  • Reflectie: De stress en lijden onderzoeken door reflectie
  • Handelen: Een volgende stap vanuit een balans tussen wijsheid en vriendelijkheid

De eerste twee stappen zijn toepasbaar in de meditatie, de derde stap kan in de meditatie maar kan ook achteraf, na de meditatie. Er zijn verschillende reflectiemethoden die je hiervoor kunt gebruiken zoals ‘Bevrijdend Reflecteren’ of ‘The Work’ van Byron Katie.

De T.O.R.H. methode staat hier verder uitgelegd.

R.A.I.N. methode

Een andere methode is de  RAIN methode (onder meer bekend door Tara Brach en Michele McDonald). Deze bestaat uit de volgende stappen:

  • R: (Recognition) > Het opmerken en herkennen van een hindernis.
  • A: (Accepting) > Accepteren (met liefdevolle vriendelijkheid) dat de hindernis er is.
  • I: (Investigate) > Onderzoek de hindernis met vriendelijkheid. Wees hierbij nieuwsgierig.
  • N: (Nurture) > Zelfcompassie; onderzoek welke plek in jou zachtheid en vriendelijkheid nodig heeft.

De R.A.I.N. methode is op een gegeven moment aangepast door Tara Brach. In de traditionele uitleg door Michele McDonald stond de N voor Non-identification; Jij bent niet de verschijnselen die je ervaart. Je bent niet het ‘mind object’. Je bent niet de gedachten de voorbij komen. Je bent niet het lichaam die wordt waargenomen. Het is een proces dat komt en gaat. Het is de uitnodiging om de identificatie met de hindernis los te laten.

De RAIN formule is overigens ook toepasbaar op de meeste andere afleidingen in de meditatie en moeilijkheden in het dagelijks leven.
Lees hier meer, of bekijk een video over de RAIN methode

De 6R’s methode

Een andere gebruikte methode in het Boeddhisme is de klassieke ‘6R’ methode. Deze methode vraagt uiterste mindfulness en kan worden gebruikt bij alle objecten die zich in de mind aandienen. De 6R’s zijn:

  1. Recognise (herkennen)
  2. Release (loslaten)
  3. Relax (ontspannen)
  4. Resmile (glimlachen met zowel de mind als de mond)
  5. Return of Re-Direct (breng je aandacht terug bij je initiële meditatieobject, bijvoorbeeld de adem)
  6. Repeat (blijf zolang als het gaat bij je meditatieobject en herhaal het proces bij nieuwe mentale objecten)

Overeenkomsten tussen de hindernissen

De eerste en tweede hindernis staan in relatie met elkaar, en de derde en vierde hindernis ook. Bij verlangen en haat is er een object waarop het verlangen of de afkeer is gericht. Sufheid en onrust hebben een sterke invloed op je energie niveau.
De laatste hindernis, twijfel, staat op zichzelf. Er wordt wel eens gezegd dat twijfel de meest gevaarlijke hindernis is omdat je hierdoor van het pad van bewustwording af kunt raken.

De hindernissen hebben wel allemaal invloed op elkaar. Stel dat de hindernis twijfel aanwezig is, dan kan er bijvoorbeeld tegelijkertijd de hindernis verlangen om iets anders te doen optreden. Of als de hindernis verlangen aanwezig is kan er tegelijkertijd afkeer zijn tegen hetgeen dat je van het vervullen van het verlangen afhoudt. Meestal gaat verlangen en afkeer ook samen met een onrustige mind.

Tegengiften bij de hindernissen

Als hindernis lang aanhoudt of dermate overweldigend is dat je er niet los van kunt komen en ook niet kunt onderzoeken, kun je ook tegengiften inzetten. Dit zijn methoden om los te komen van de hindernis. Deze staan hieronder per hindernis uitgewerkt.

Laten we dieper op ieder van de vijf hindernissen ingaan:

Zintuiglijk verlangen of hebzucht

(Zintuiglijk) verlangen kan ons alle kanten doen opschieten. Het ene moment wil je dit en het andere moment dat. Dat verlangen zo sterk is dat het ons in zijn macht heeft kennen we allemaal. De een kan de lekkere brownie die hem/haar ligt aan te lachen niet laten liggen, en de ander wil perse de nieuwste iPhone kopen.
Nu is het niet zo dat verlangens er niet mogen zijn, maar het gaat er vooral om dat je een betere relatie met je verlangens opdoet. Dit kan onder meer met bovenstaande RAIN formule.

Gezonde en ongezonde verlangens

Verlangen wordt eigenlijk pas echt een hindernis, als je eraan wil vasthouden. Zie het verlangen komen en gaan.
Maak hierbij ook onderscheid in heilzame en onheilzame verlangens. Het verlangen om iets te eten als je echt honger hebt, is natuurlijk een gezond (heilzaam) verlangen. Het verlangen naar een sigaret of alcohol is duidelijk een onheilzaam verlangen. Naarmate we dieper onderzoek doen en meer mediteren, gaan we vaker inzien dat verlangen belemmerend werkt. Wat we eerst misschien als een heilzaam verlangen zagen, blijkt toch niet zo heilzaam te zijn. Hunkering en gehechtheid zijn de bronnen voor leed en angst.

Zoals in de tweede van de vier nobele waarheden ook wordt omschreven is de oorzaak van Dukkha ook de gehechtheid aan een verlangen. Het is daarom ook zeer vruchtbaar als we steeds meer inzicht in onze verlangens weten te krijgen zodat we hier een goede relatie mee kunnen aangaan.

Tegengiften voor verlangen

Tegengiften voor deze hindernis zijn onder meer:

  • De mindfulness (opmerkzaamheid) vernauwen, bijvoorbeeld door de ademhaling te tellen
  • De mindfulness verbreden om zo los te komen van hetgeen waarop je gefixeerd bent (bijvoorbeeld door je volledig open te stellen op wat je kunt opmerken, geluiden, je lichaam, beelden, etc.)
  • Gedachten m.b.t. het verlangen vervangen door meer bevorderlijke gedachten.
  • Als het een ongezond verlangen is kun je je focussen op de consequenties
  • Als het een gezond verlangen, maar de gehechtheid veroorzaakt toch stress, kun je je concentreren op de vergankelijkheid van het verlangen
  • Bij seksuele lust kun je je concentreren op de niet aantrekkelijke onderdelen van het lichaam (vooral de binnenzijde van het menselijk lichaam, zoals ook benoemd in de Satipatthana)

Boosheid, irritatie of afkeer

Als je te maken hebt met weerstanden als boosheid of irritatie dan kan dit je meditatieproces ernstig verstoren. Bij boosheid is het verstandig om uit de gedachten te gaan en je lichaam te observeren (in volgorde van de RAIN methode, dus bij de I van Investigation). Stel jezelf hierbij vragen als; Welke overtuigingen heb ik? Wat voel ik in mijn lichaam nu ik deze boosheid ervaar? Waar exact kan ik dit voelen? Zijn de sensaties van moment tot moment anders? En wordt mijn aandacht de hele tijd naar dezelfde plek in mijn lichaam getrokken, of verschilt dat ook van moment tot moment?

Zie dat het altijd in beweging is. Het is veranderlijk. Het is vergankelijk. Net als alle andere emoties overigens. Zo kom je ook bij de Non-identification (N). Jij bent niet je emotie. Het is een proces met een begin en een einde. Als je dit inziet kan dit sterk helpen bij het loslaten.

Aversie tegen de meditatie
Je kunt ook aversie krijgen tegen de meditatiebeoefening zelf. Het is dan de uitdaging om dit dan ook te onderzoeken. Het kan zijn dat irritatie tijdens de meditatie optreedt doordat de meditatie niet goed lukt (we dwalen steeds af, we zijn onrustig, we irriteren ons aan iemand anders in de ruimte, etc.). Als je al mediteert adviseer ik om dan toch te blijven zitten en in te zien dat dit ook een proces is.

Als je op het moment dat je de aversie tegen meditatie opmerkt nog niet mediteert, dan is de uitnodiging om juist dan te gaan zitten om te mediteren. Lees meer hierover ook bij de vijfde hindernis, twijfel (over meditatie).

Als we opmerken dat we gedachten hebben die leiden tot vormen van haat dan kunnen we inzien dat dit niet bevorderlijk is. Enkel al dit opmerken kan er soms voor zorgen dat we deze haat niet langer voeden.

Tegengiften voor boosheid en afkeer

Tegengiften voor boosheid en afkeer onder meer:

  • De opmerkzaamheid vernauwen/verbreden (gelijk als bij de tegengiften bij verlangen)
  • Het uitspreken van liefdevolle wensen (Metta meditatie), bijvoorbeeld ‘Dat ik kalm mag zijn’
  • In het geval van pijn het onderscheid maken tussen fysieke pijn en mentale afkeer/emotionele reactie op de pijn
  • Reflectiemethoden toepassen (zoals Bevrijden Reflecteren, The Work van Byron Katie of reflectie op Het Achtvoudige pad)

Het is niet ongewoon dat er tijdens de meditatie mentale pijn naar boven komt, of fysieke pijn sterker wordt. Dit wordt ook wel Dharma pijn gezien. Weet dat dit een universeel gegeven is en uiteindelijk je meditatieproces kan bevorderen (bewaak wel goed je eigen grenzen). In het Boeddhisme wordt ook wel gezegd “Geen modder, geen lotus”. Ofwel, je moet eerst zaaien en de bomen verzorgen voordat je de vruchten van de meditatie kunt plukken.

Sufheid/Traagheid

Het is niet te voorkomen. Je zal zo nu en dan worden overvallen door sufheid. Je belandt dan mogelijk in dromenland en soms val je zelfs (bijna) in slaap! Nu, meditatie is alert en geconcentreerd gewaar zijn. Ik hoef je niet uit te leggen dat als je in dromenland bent, je niet echt aan het mediteren bent. Indien de sufheid jou overkomt tijdens de meditatie dan is het ook hierbij de uitdaging om hier alert op te zijn. Nu is dit natuurlijk een lastige en de valkuil hierbij is dat er naast de sufheid ook afkeer ontstaat. “Ik bak er nu niets van, ik ben veel te moe”, “Ik wou dat ik niet zo moe was”, “Ik ben veel te druk geweest, ik wou dat ik in bed lag in plaats van dat ik op dit kussentje zat”.
Allemaal oordelen die je niet veel goeds doen. Verwelkom daarentegen de sufheid met liefdevolle vriendelijkheid. Haal motivatie uit de momenten dat je opmerkt dat je suf bent. Ook al zijn deze momenten spaarzaam. Weet dat iedere meditatiebeoefening anders is en dat juist deze meditatie een goede oefening is, zodat op momenten dat je minder moe bent je nog meer allert en geconcentreerd kan zijn. Hier ligt de uitdaging waarbij veel ‘winst’ is te behalen. Zo kun je ook beter omgaan met vermoeidheid in het dagelijks leven naarmate je dit meer beoefent.

Het is vooral belangrijk deze hindernis te accepteren (A van RAIN) en inzien dat het een voorbijgaand proces is (N). Probeer het iedere keer weer op te merken (R) dat het er is. Haal kracht uit ieder moment dat je de slaperigheid weet op te merken. De I van Investigation is natuurlijk een lastige als je slaperig bent, maar doe het zo goed als je kan!

Heilzaam / Onheilzaam verlangen
Als je slaperig bent en je opmerkt dat je het verlangen hebt om naar bed te gaan, dan is het natuurlijk goed om ook hiermee met liefdevolle vriendelijkheid om te gaan. Ga na of het heilzaam of onheilzaam is om hierop in te gaan. Als je de afgelopen nacht(en) te weinig hebt geslapen is het wellicht heilzaam om op het verlangen om te gaan slapen in te gaan. Nadat je dan hebt geslapen kan je dan weer verder gaan met de meditatie.

Energie laten stromen
Er zijn ook meditatietechnieken ontwikkeld waarbij je eerst zorgt dat de energie meer gaat stromen. Actieve meditaties bestaan vaak uit meerdere fases waarbij in de eerste fase(s) beweging is. Je komt hiermee meer in je lichaam i.p.v. in je hoofd en de energie in je lichaam gaat meer stromen. De activiteiten in de eerste fase(s) doe je ook met opmerkzaamheid en zoveel mogelijk vanuit de rol van de toeschouwer. Dit is dus ook meditatie, maar geen Vipassana meditatie omdat je wel zelf iets in gang zet. Na de actieve meditatie kan je overgaan tot Vipassana meditatie en vaak zorgt dit ervoor dat zich minder sufheid en slaperigheid voordoet. Osho heeft diverse actieve meditaties ontwikkeld, maar er zijn ook tal van andere actieve meditaties die je voor de zitmeditatie kan beoefenen zoals het ‘shaken’ van je lichaam.

Ook is het mogelijk om in plaats van zitmeditatie, loopmeditatie te gaan beoefenen of dit wat vaker af te wisselen.

Hetgeen dat de slaperigheid opmerkt is niet slaperig!

Vanuit de Advaita Vedanta wordt ook wel gezegd dat je onderzoek kunt doen naar hetgeen dat de slaperigheid opmerkt. Is hetgeen dat de slaperigheid opmerkt ook slaperig? Of is dit een helder gewaarzijn?

Tegengiften voor slaperigheid

Tegengiften voor slaperigheid zijn onder meer*:

  • Verder rechtop zitten, indien mogelijk
  • Met meer inzet benoemen wat je opmerkt
  • De opmerkzaamheid verbreden/vernauwen (gelijk als bij de tegengiften bij afkeer en verlangen).
  • Soms kan de hoeveelheid tijd die je nog moet mediteren erg ontmoedigen en de slaperigheid sterker maken. In plaats van ‘ik moet nog 30 minuten mediteren’ kun je je voornemen om voor 2 ademhalingen opmerkzaam te zijn. Als dit is gelukt verdubbelen naar 4 ademhalingen en zo verder naar 8, 16, 32, etc.
  • Je kunt met je ogen open mediteren. Eventueel naar het licht kijken kan ook helpen.
  • Je kunt aan je oorlellen trekken. Of dit echt werkt weet ik niet, maar het is wel humor en dat geeft ook weer wat energie.
  • Als je loopmeditatie doet kun je ook achteruit gaan lopen
  • In plaats van mediteren kun je ook een inspirerend boek over bewustwording of spiritualiteit gaan lezen (in het geval van het Boeddhisme de Dhamma). Inspiratie leidt tot energie.
  • Tussen de meditaties door je gezicht met koud water wassen. Of een koude douche nemen (nog beter)

Ik heb eens gehoord (ik weet niet meer van wie en ook niet of het echt of fabel is) dat bij een klooster ze mensen die veel last hadden van slaperigheid, lieten mediteren op de rand van een diepe put. Ik denk dat het werkt (don’t try this at home).

* Onder andere benoemd in de Anguttara-Nikaya sutta’s

Onrust, angst of zorgen

Onrust is mogelijk ook een hele sterke hindernis die, als je niet oppast, er zelfs voor kan zorgen dat je stopt met het meditatieproces. Juist terwijl de meditatie je op dat moment erg kan helpen.
Wij mensen hebben vaak het gevoel dat we iets moeten doen. Continue. Meditatie brengt ons van het ‘doen’ naar het ‘zijn’. Een van de vruchten van de meditatiebeoefening is dat we dat ook meer en meer in het dagelijks leven weten toe te passen, wat ook een groter besef van geluk teweeg brengt.

Soms is de onrust tijdens de meditatie zo hoog dat we direct willen opstaan. Het is dan juist goed om de onrust te onderzoeken (I = investigate). Hoe kan je de onrust in je lichaam waarnemen? Waar precies en is dit veranderlijk? Hoe verhoud je jezelf emotioneel met de onrust? Wat doet de onrust met de energie in je lichaam? Welk verlangen zit er aan de onrust vast; wil je ergens naar handelen? De kunst is om het te observeren en te onderzoeken zonder erop in te gaan.

Dat je onrustig bent kan je vaak snel opmerken (R). De onrust accepteren (A) is moeilijk als de onrust sterk is. Maar zelfs het moeilijk vinden van het accepteren van de onrust is te onderzoeken (I). Ook hierbij is het inzien dat jij de onrust niet bent (N), maar een samengesteld en voorbijgaand proces is, behulpzaam bij het loslaten van de onrust. Als dit juist zien vaker lukt en dieper tot je doordringt zal je ervaren dat dit ook steeds meer waardevol in het dagelijks leven zal zijn.

Tegengiften voor onrust

Tegengiften voor onrust zijn onder meer:

  • De aandacht vernauwen/verbreden (zie verlangen)
  • Glimlachen (het milder maken, liefdevolle vriendelijkheid/Metta toepassen)
  • Lachen (als je ziet hoe gevangen je zit. Je kunt er wel om huilen, maar je kunt er net zo goed om lachen)
  • Zitten, zitten, zitten. Hiermee bedoel ik dat het vergankelijk is en zeker bij retraites is het vaak voldoende om gewoon te blijven zitten. Mijn persoonlijke ervaring is dat onrust zeer heftig kan zijn, soms voor dagen. Om een paar dagen later te denken ‘waar maakte ik mij druk over’?
  • Bevorderlijke gedachten tegenover de niet-bevorderlijke gedachten zetten. Zoals tegen jezelf vertellen dat je de intentie hebt om voor nu ‘de boel de boel’ te laten en helemaal aanwezig probeert te zijn met wat er nu werkelijk is.

Acceptatie, onderzoek met liefdevolle aandacht en laat de indicatie los
Graag wil ik nog benadrukken dat hoewel we met tegengiften kunnen werken als we overmand zijn door onrust, dat acceptatie nog altijd het allerbelangrijkste is. ‘What you resist, persist‘. We proberen er dus vooral naast te gaan zitten in plaats van erin, we onderzoeken het met liefdevolle aandacht en probeer vervolgens de identificatie met het object los te laten.

Twijfel

Het is vanzelfsprekend dat er twijfel optreedt tijdens meditatie. Twijfel is het begin van wijsheid. Omarm het dan ook. Twijfel kan krachtig zijn; “Doe ik het wel goed? Is het wel nodig dat ik zo vaak mediteer? Wat voor nut heeft de meditatie?” Hoewel we bij deze laatste vraag tegenwoordig op de wetenschap kunnen terugvallen, is het ook in deze eeuw nog steeds zo dat de twijfel soms toeslaat. Zeker bij iemand die net begint met mediteren. Hij of zij kan immers niet vanuit ervaring spreken wat meditatie tot dusver al heeft betekent. Het hindert echter wel het meditatieproces als er een cynische in plaats van open houding is.

Het is niet zo dat als twijfel opkomt, dat deze meteen weg moet. Integendeel. Het is goed om kritisch te zijn. Zie dat de twijfel er is (R) en accepteer dit ook (A). Nou is bij twijfel het onderzoeken (I) een extra lastige fase. Hier gaat het ook om het vinden van de middenweg. De twijfel hoeft dus niet weg en laat de twijfel ook niet zo groot worden dat je gedachten zwart/wit worden. Probeer een objectief en nieuwsgierige blik te houden. Neem de tijd om antwoorden op je vragen te vinden. Niet alleen intellectueel, maar ook emotioneel. Ga ook na of twijfel niet een vlucht is, of onderdeel van een andere hindernis. Bij de gedachte “Ik heb wel iets beters te doen dan op dit meditatiekussen zitten” ligt verlangen aan ten grondslag. Bij de gedachte “Ik ben zo druk waardoor het mediteren nu echt heel moeilijk gaat” ligt onrust ten grondslag. Bij de gedachte “Ik ben zo moe dat het mediteren geen zin heeft” ligt luiheid aan ten grondslag. Onderzoek de twijfel en neem de tijd om te ervaren of de twijfel antwoorden op vragen kan geven.

Op deze manier wordt de twijfel onderdeel van de meditatie. Zie ook in dat twijfel een concept en een proces is dat komt en gaat (N). Het bestaat uit gedachten, emoties en hieraan gekoppeld ook lichamelijke sensaties. Het kan helpen om de twijfel te benoemen zodat het geen ‘verhaal op zich wordt’ maar slechts gedachten met een voorbijgaande aard. Benoem het dan niet als “ik twijfel” maar als “er is twijfel” zodat je de identificatie met de twijfel kunt loslaten.

Tegengiften voor twijfel

Indien er sterke twijfel is kun je:

  • Het onderzoeken van de Boeddhistische leer, bijvoorbeeld door inspirerende boeken over de Dhamma te lezen, of door contemplatie op de Boeddhistische psychologie (wat bijvoorbeeld mogelijk is zonder het verlaten een groep dat gezamenlijk meditatie beoefend)
  • Je kunt je wenden tot een meditatieleraar of een spirituele vriend
  • Je kunt inspirerende podcast luisteren over meditatie

Het herkennen van de hindernissen

Of je nu de traditionele beschouwing neemt, de R.A.I.N. methode of de 6R’s methode, allen beginnen met het herkennen van de hindernissen. De Boeddha heeft dan ook veelal het belang van het herkennen benadrukt. In de Anguttara-Nikaya staat een conversatie beschreven tussen Anuruddha en zijn vriend Sāriputta. Sāriputta geeft aan dat ondanks dat hij een sterke concentratie behaald, onverstoorbare energie en onverstoorbare opmerkzaamheid, het hem niet lukt om tot volledig ontwaken te komen. Sāriputta verteld hem dan dat opschepperij over sterke concentratie een teken van ijdelheid is, zijn onverstoorbare energie rusteloosheid en zijn zorgen over het niet tot ontwaken komen gepieker.
Door de aanwijzingen van zijn vriend weet Sariputta vervolgens deze hindernissen te herkennen en komt hij tot volledig ontwaken.

Ook het verhaal van Mara, tijdens het ontwaken van de Boeddha zelf, benadrukt het belang van zowel concentratie als het herkennen van de hindernissen.

Vergelijkingen voor de hindernissen

De Boeddha gebruikte de volgende vergelijkingen voor de hindernissen:

  1. Verlangen is als water met kleurstoffen erin, het ziet er prachtig uit, maar het is niet helder. Wat wil zeggen dat je perceptie verkleurt.
  2. Aversie (of ook wel boosheid/weerstand) is als kokend heet water. Bubbelend.
  3. Slaperigheid/Loomheid als oud stilstaand water waar algen overheen groeien. Het is wel stil maar je kunt er niet helder doorheen kijken.
  4. Onrust en piekeren als water dat wordt opgezweept door hevige wind. Dit kan niet stil zijn waardoor je ook niet helder kunt kijken.
  5. Twijfel als troebel, modderig water dat waar je ook niet helder doorheen kunt kijken.

Een mind die deze hindernissen heeft verlaten en overwonnen is als helder, stil, puur water geplaatst op een lichte plek waar je helemaal doorheen kunt kijken.

Vergelijkingen bij het opheffen van de hindernissen

De Boeddha gebruikte tevens mooie metaforen voor hoe het is, als de hindernissen worden opgeheven:

  • Wanneer zintuiglijk verlangen wordt opgeheven > Dit is als het verlost zijn van een lening.
  • Wanneer afkeer wordt opgeheven > Dit is als de genezing van een lichamelijke ziekte.
  • Wanneer sufheid en traagheid wordt opgeheven > Dit is als het ontslag uit een gevangenis.
  • Wanneer rusteloosheid en gepieker wordt opgeheven > Dit is als verlossing van slavernij.
  • Wanneer twijfel wordt opgeheven > Dit is als een veilige tocht door een wildernis vol gevaar.

Deze twee vormen van vergelijkingen maakt dat contemplatie op de hindernissen op twee manieren mogelijk is, namelijk het bewust zijn van de aanwezigheid of de afwezigheid van een hindernis.

Wanneer alle hindernissen (tijdelijk) zijn opgeheven kun je dus opmerkzaam zijn op de afwezigheid ervan en wat je daarbij kunt ervaren. Je zou kunnen stellen dat wat je hier ervaar, het vertrekpunt is vanaf de derde factor van de Zeven factoren van Verlichting. Het bevrijden van de hindernissen leidt dan tot energie, vreugde, kalmte, concentratie en gelijkmoedigheid.

Beschouwing van de dhamma’s

Binnen de Vier Velden van Mindfulness (Satipatthana) worden gewoonlijk bij het beschouwen van de Dhamma’s (ook wel mentale objecten, of wellicht nog treffender in dit verband, mentale hoedanigheden) de Vijf hindernissen als eerste onderzocht. Zodra de hindernissen zijn overwonnen worden de subjectieve persoonlijkheid nader onderzocht door reflectie op de Vijf groepen van bestaan (ook wel de Vijf groepen waaraan gehecht wordt) en de Zes zintuigen (het Boeddhisme ziet de mind ook als een basis zintuig). Met reflectie op zowel de Vijf groepen van bestaan als ook de Zes zintuigen kan onderzoek worden gedaan naar de subjectieve persoonlijkheid door te reflecteren op zowel de binnen- als de buitenwereld. Hierin ‘juist inzicht’ krijgen draagt bij aan het ontwikkelen van de verlichtingsfactoren. Bij het beschouwen van de Dhamma’s is het onder meer belangrijk om inzicht te krijgen in het voorwaardelijk bestaan van de mentale objecten.

De vijf hindernissen v.s. de vijf mentale factoren voor absorptie

Dat de zeven hindernissen worden gegroepeerd in vijf hindernissen heeft mede als voordeel (en wellicht daarmee ook als oorzaak) dat iedere hindernis tegenover een van de Vijf mentale factoren voor absorptie te verbinden is (Bhikkhu Analayo, Satipatthana blz. 211). Concentratie is niet te verenigen met zintuiglijke begeerte. Vreugde niet met afkeer. Aanvankelijke mentale toepassing niet met sufheid en traagheid. Geluk niet met rusteloosheid en gepieker. En aanhoudende mentale toepassing niet met twijfel.

Pañca Nivarana

De Vijf Hindernissen worden in het Pali ‘Pañca Nivarana’ genoemd. Het zijn ook wel de Vijf manifestaties van de Drie oorzaken van Dukkha (stress, ongemak en grotere vormen van lijden).

Het voorwaardelijk bestaan door vermoeienis

Soms is het voorwaardelijk bestaan van een hindernis vrij duidelijk. Of in ieder geval een aspect dat daar duidelijk aan bijdraagt, zoals het ontstaan van slaperigheid als je al een paar dagen weinig niet goed slaapt. Maar vaak heeft het ook simpelweg te maken met vermoeienis. Dat je met veel inspanning en betrokkenheid bezig bent met de dagelijkse en ‘wereldse’ bezigheden. Met de rollen waarmee je bent geïdentificeerd en de verhalen. En dan is het opheffen van het voorwaardelijk bestaan om daar los van te komen en concentratie te ontwikkelen. En dat kost vaak aardig wat ‘zituren’. Zo is het niet ongewoon dat als je vanuit het dagelijks leven een retraite in gaat, de hindernissen in eerste instantie erg sterk aanwezig zijn, en na één a twee dagen minder worden of zelfs opheffen.
Nu is het vroeg Boeddhistische pad, en de sutta’s die een pad bieden naar blijvende bevrijding, vooral gericht op monniken. Dat zijn dus mensen die zich als primaire taak hebben voorgenomen om tot ontwaken te komen. Zij maken velen meditatie uren, trekken zich terug (retraite) en hebben zo zeer beperkte vermoeienis met ‘wereldse’ zaken. Wat voorwaarden schept voor de factoren voor ontwaken, die staan tegenover de hindernissen. Als er sterke concentratie (samadhi) is, dan zijn er geen hindernissen aanwezig. De keuze om zo te leven, en verlichting als primaire taak te nemen, is op zichzelf al een aspect voor het opheffen van een hindernis.
Ik heb nu als primaire taak op mijn genomen om twee dochters op te voeden. Dat is nogal ‘werelds’ en vraagt de nodige vermoeienis. Deze taak die ik mijzelf heb toebedeeld, is al een voorwaarde voor het ontstaan van hindernissen. De uitdaging is dan om toch zoveel mogelijk voorwaarden te scheppen voor de aanwezigheid van de Zeven factoren van ontwaken, zodat de Vijf hindernissen zich minder vaak en minder sterk manifesteren.

 

Toepassing in het dagelijks leven

De vijf hindernissen doen zich niet alleen tijdens de meditatie voor, maar ook in het dagelijks leven. Probeer ook hierbij de RAIN methode toe te passen. In het begin zal het vaak nodig zijn om na het herkennen (R) van een hindernis een time out te nemen om de andere drie fasen van het RAIN proces goed te kunnen doorlopen. Maar naarmate je dit vaker beoefent (zowel tijdens de meditatie als in het dagelijks leven) zal het steeds meer een onderdeel van je systeem worden en krijg je meer inzicht in, en controle over je conditioneringen.

Meer informatie

Graag verwijs ik ook naar een praktisch document van het Insight Meditation Centre:
http://insightmeditationcenter.org/articles/FiveHindrances.pdf > dit artikel is (mogelijk tijdelijk) niet meer via deze site bereikbaar. Daarom is de PDF over de Vijf Hindernissen tijdelijk dan via deze site bereikbaar (klik hier)

Lees ook De zeven factoren van verlichting in het boeddhisme.

Door Gerjan Schoemaker, meditatieleraar bij Meditatie Instituut Nederland


Meditatie Retraites

Wij organiseren regelmatig meditatie retraites en meditatie dagen.

Meditatie Inspiratiemails

Ontvang inspiratiemails met o.a. retraite aankondigingen, meditatievideo's en tips.

Overzicht komende activiteiten

One thought on “DE VIJF HINDERNISSEN (bij meditatie en in het dagelijks leven)

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *


Ontvang inspiratiemails met:
- Aankondigingen van retraites & cursussen
- Meditatievideo's e.a. inspiratie